خانواده و اوقات فراغت

 

1- اوقات فراغت و بهداشت روانی:

حسن گذران اوقات فراغت تضمین کننده سلامت و بهداشت روانی انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می گردد، به گونه ای که فرد بتدریج نشاط و سرزندگی خود را از دست می دهد. در واقع فشارهای ناشی از اشتغال ممتد ذهنی و جسمی (بخصوص ذهنی) نه تنها ممکن است با از دست رفتن نشاط و تعادل حیاتی فرد همراه باشد، بلکه در مواقعی عامل مهمی برای بروز بسیاری از اختلالات روانی همچون نوروزها، افسردگیها و نارساییهای جسمی بویژه از نوع بیماریهای روان تنی(1) (سایکوسوماتیک)(2) محسوب می شود. در این شرایط برخورداری از یک برنامه جامع و پیش بینی فرصتی آزاد و فارغ از کار موظف و بهره وری از آن، اولین و مهمترین گام در پیشگیری از آسیبهای ذهنی و حفظ بهداشت روانی است. فقدان حداقلی از اوقات فراغت در زندگی روزمره، ولو ساعتی و یا کمتر از آن، باعث افزایش اضطراب و فشار روانی شده، زمینه اختلال در قوای حسی و ادراکی را فراهم می کند و فرد در تفکر مولد و خلاق با مشکل جدی مواجه می گردد. زنگ تفریح در مدارس خود پاسخی است به یک نیاز طبیعی در دانش آموزان، چرا که دانش آموزان مدارس بخصوص در مقطع دبستان، دامنه توجه محدودی دارند و موظف نمودن آنها برای حضور فعال در کلاسهای درس طولانی و پیوسته به مدت چند ساعت، خود آفت بهدشت روانی به شمار آمده، موجب خستگی ذهنی، فشار روانی و بروز اختلالات رفتاری در آنها می شود. گر چه کودکان در استفاده از زنگ تفریح آزادی چندانی نداشته، با محدودیتهایی مواجه هستند، اما همین فرصت کوتاه به لحاظ آن که در تأمین بخشی از نیازهای اساسی و بهداشت روانی آنها مؤثر است، برای ایشان فوق العاده خوشایند و لذت بخش است.
در طول سال تحصیلی نیز هرگز نمی بایست شاگردان را به مطالعه مستمر و بی وقفه مجبور کرد و مانع استفاده آنها از زنگهای تفریح یا استراحت و بهره گیری از اوقات فراغت شد. مسلماً همان طوری که ذکر شد، فشار ذهنی و روانی ناشی از فعالیتها و مشغله های مستمر و بی وقفه نه تنها موجب ایجاد اختلال در بهداشت روانی فرد می شود، بلکه قدرت فراگیری، ادراک مطالب و نگاهداری ذهنی را به حداقل می رساند.
لذا ضروری است که اولیاء و مربیان ضمن توجیه دانش آموزان نسبت به اهمیت، ارزش و نقش حیاتی اوقات فراغت، در چگونگی حسن گذران فرصتهای آزاد، آنها را یاری دهند. در این رهگذر انتظار می رود فرصت استفاده مطلوب و برنامه ریزی شده از اوقات فراغت به آن دسته از دانش آموزانی که به عللی در بعضی دروس تجدید شده اند نیز داده شود. چه بسا بهره مندی شایسته از اوقات خوشایند فراغت مانع خستگی ذهنی و فشار روانی دانش آموزان شده، با فراهم کردن نشاط و سرزندگی که از شاخصه های بهداشت روانی است، قدرت یادگیری و نگاهداری ذهنی در آنها افزایش یابد.
بدون شک در بعضی از مواقع علت تجدیدی دانش آموزان را باید در وجود بی نظمی و بی برنامگی در رفتار تحصیلی آنها جست، فی المثل بعضی از دانش آموزان در طول سال تحصیلی مطالعه منظمی نداشته، صرفاً در ایام امتحانات، بدون وقفه، با فشار ذهنی، کم خوابی و خستگی جسمی درس می خوانند. پرواضح است که این قبیل درس خواندنها نه تنها نمی تواند یادگیری پایداری را به همراه داشته باشد، بلکه مخل بهداشت روانی دانش آموزان نیز خواهد بود.

2- فراغت و خلاقیت:

مطالعات و بررسیهای انجام شده(3) حاکی از آن است که اوقات فراغت همواره بستر مناسبی برای خلاقیتها و نوآوریها بوده است. از آن جایی که ذهن انسان در اوقات فراغت به فعالیت موظفی مشغول نیست، انسان می تواند فارغ از قالبهای از پیش طراحی شده پیرامون مسائل مورد علاقه فعالیت داشته باشد.
انسان در اوقات فراغت می تواند با طیب خاطر و آزادانه اندیشه نموده، در حل مسائلی که در حوزه شناختی او مطرح هستند از تفکر واگرا(4) بهره گیرد.
تفکر واگرا یا خلاق، خمیرمایه نوع آوریها و اختراعات بشری است.
تحقیقات انجام شده در زمینه ویژگیهای افراد خلاق (سیسک1985) نشان می دهد که آنان علاوه بر این که از هوشی سرشار، صداقت، صراحت و انعطاف پذیری برخوردار هستند، از اوقات فراغت خود حداکثر بهره را گرفته، با آزاد اندیشی و تفکر واگرا مسائل مختلف را بررسی می کنند و به راه حلهای نو دست می یابند. در واقع وجود فشار زمان یا فشار وقت در زندگی روزمره، خود زمینه ساز تنش و اضطراب فزاینده است. بدیهی است وجود اضطراب شدید نیز همان طوری که پیشتر اشاره گردید، از آفات تفکر مولد و خلاق می باشد. بنابراین بهره گیری از ساعات و ایام فراغت عامل مهمی در پیشگیری از تأثیرات نامطلوب «فشار زمان» همچون اضطراب و هیجان زدگی است، و نقش بسزایی در تأمین بهداشت روانی و تبلور اندیشه های آزاد خواهد داشت. 

3- اوقات فراغت و توسعه مهارتهای شناختی:

اوقات فراغت مناسبترین فرصتها برای توسعه مهارتهای شناختی و شکوفایی استعدادهاست. زمانی که دانش آموزان بدون این که تکلیف درسی موظفی را عهده دار باشند، با علاقه و انگیزه شخصی در زمینه های متنوع آموزشی به فعالیت بپردازند، مسلماً تلاش ایشان در این شرایط مطلوب و خوشایند ذهنی و روانی منجر به فراگیریهای پایدار خواهد شد.
علاوه بر مطالعه و پژوهشهای فردی، حضور در جلسات مختلف سخنرانی، سمینارها و کنفرانسها، جشنواره های گوناگون هنری، ملاقات و گفت و شنود با الگوهای شاخص رفتاری و صاحب نظران، کارشناسان و متخصصان رشته های مختلف علمی و فنی، بازدید از مراکز فرهنگی و صنعتی و سرانجام سفرهای دور و نزدیک در اوقات فراغت سهم بسزایی در توسعه تواناییهای شناختی و تحول شخصیت خواهد داشت.

4- اوقات فراغت و تقویت مهارتهای حسی- حرکتی و فعالیتهای ورزشی:

تأثیر مهارتهای حسی وحرکتی و فعالیتهای ورزشی بر کنشهای ذهنی و تحول روانی به گونه ای است که بسیاری از روان شناسان و کارشناسان تعلیم و تربیت(5) عقیده دارند که این قبیل فعالیتها می بایست در درجه اول جزو برنامه های موظف آموزشی دانش آموزان بویژه در مقاطع پیش دبستانی و دبستانی قرار داده شود. آشنایی کودکان و نوجوانان با برنامه هاو روشهای مختلف فعالیتهای حسی و حرکتی، نه تنها سبب تقویت کنشهای ذهنی آنها می گردد، بلکه موجبات نشاط روانی و سرزندگی، تقویت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت روانی آنان را فراهم می سازد. اهمیت و نقش حیاتی تربیت بدنی و فعالیتهای ورزشی گویای این حقیقت است که یکی از مطلوبترین برنامه ها در حسن گذران اوقات فراغت، اختصاص زمانی از فرصتهای آزاد به این امور است.

5- اوقات فراغت و اصلاح رفتار و تعالی شخصیت:

کثرت و استمرار فعالیتهای ذهنی و عملی در زندگی روزمره بدون بهره گیری از فرصتهای آزاد برای تعمق و بازنگری به عملکردها و نحوه برخورد با افراد و مقابله با پدیده های مختلف، ممکن بتدریج موجب پدیدار شدن بعضی عادات یا رفتارهای نامطلوب در انسان بشود. این مسأله در بین دانش آموزان مدارس بویژه در مقاطع راهنمایی و متوسط به دلیل تراکم و فشردگی برنامه های درسی بیشتر قابل ملاحظه است. البته در غالب موارد اولیای دانش آموزان نیز بیشترین توجه خود را در طول سال تحصیلی به پیشرفت تحصیلی و رفتار آموزشگاهی فرزندان خود معطوف می دارند تا به وجود احتمالی بعضی عادات یا رفتارهای نامطلوبی که می تواند آفت رشد متعادل و متعالی شخصیت آنها باشد.
بنابراین یکی از با ارزشترین ثمرات اوقات فراغت، پرداختن به چگونگی رفتار شخصی و اجتماعی خود و فرزندان است. باید توجه داشت که انحرافات اخلاقی و رفتاری به صورت ناگهانی ظاهر نمی شود، بلکه همواره بتدریج پدیدار می گردد. در واقع به جهت همین طبیعت تدریجی بودن رفتارهای نامطلوب، غالباً درصد قابل توجهی از والدین در طول سال تحصیلی فرصت ارزیابی دقیق رفتار فرزندان و پیشگیری از بروز رفتارهای سازش نایافته را نمی یابند. با توجه به آنچه که اشاره شد بهره گیری از اوقات فراغت، یعنی شرایطی که کودکان و نوجوانان تحت تنشها و فشارهای روانی ناشی از انجام تکالیف فشرده نیستند و پرداختن به اصلاح عادات، رفتارهای نامطلوب یا سازش نایافته امری است فوق العاده حائز اهمیت. به عبارت دیگر از اوقات فراغت می توان به عنوان مناسبترین زمینه برای اصلاح بسیاری از اختلالات رفتاری نظیر پرخاشگری، افسردگی، اضطراب، کمرویی و... بهره گرفت. تذکر این نکته حائز اهمیت است که هر رفتاری قابل اصلاح است، اما هر روشی و توسط هر کسی و در هر شرایطی ممکن است مؤثر واقع نگردد. اوقات فراغت به جهت این که عاری از تکالیف موظف، تنشها و فشارهای ذهنی و روانی است، از بهترین شرایط اصلاح عادات ناپسند و رفتارهای نامطلوب است.

اوقات فراغت و آسیب پذیریهای اجتماعی:

همان گونه که پیشتر اشاره شد، در کنار همه ارزشمندیها، اثرات حیات بخش و آفرینندگیهایی که از اوقات فراغت انتظار می رود، باید واقعیت ناخوشایندی را نیز مورد امعان نظر قرار داد. متأسفانه به دلایل متعدد، از جمله عدم ایجاد نگرش مثبت در اذهان دانش آموزان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامه های آموزشی و توجیهی در حسن بهره وری از فرصتهای آزاد، بویژه تعطیلات تابستانی و سرانجام بلاتکلیفیها و بی برنامگیها، بررسیها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکاری کودکان و نوجوانان، حاکی از آن است که در غالب موارد، انحرافات اخلاقی و آسیب پذیریهای اجتماعی با اوقات فراغت دانش اموزان همبستگی دارد. بدین معنا که همواره آغاز یا فزونی کژرویها و بزهکاریهای کودکان و نوجوانان در ایام فراغت، بخصوص در طول تعطیلات مدارس بوده است. این مسأله در نزد آن دسته از دانش آموزانی که از نظر هوشی پایین تر از حد متوسط بوده، از پیشرفت تحصیلی رضایت بخشی برخوردار نیستند و تجارب چندانی از موقعیتهای موفقیت آمیز و خوشایند ندارند، بیشتر مشاهده می شود. بدیهی است در این رهگذر فقر فرهنگی و فقدان انگیزه های رشد مزید برعلت است.
بنابراین با در نظر گرفتن حساسیت، اهمیت و نقش حیاتی اوقات فراغت،ضروری است با تهیه و تنظیم برنامه های جامع آموزشی از طریق همکاری مشترک اولیاء و مربیان و اتخاذ روشهای مناسب، ضمن توجیه دانش آموزان و ایجاد نگرش مثبت در آنها به ارزش و اثرات مثبت اوقات فراغت و برانگیختن رغبت و انگیزه در حسن بهره وری و بارورسازی این فرصتها، در زمینه پیشگیری از هر گونه آسیب پذیریها در ایام فراغت، تدابیر لازم را پیش بینی کرد.

پی نوشت ها:

1- تأثیر شرایط روانی بر جسم
2- Psycho Somatic
3- Sisk
4- تفکر واگرا (Divergent Thinking) اندیشیدنی است که در جهتهای مختلف حرکت می کند. این نوع تفکر کمتر در قالب و انقیاد واقعیتهای ارائه شده قرار می گیرد.
5- Seguen

منبع :کتاب «مباحثی در روانشناسی و تربیت کودکان و نوجوانان »، غلامعلی افروز ، انتشارات انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران ، چاپ سوم تابستان 1372 

منبع:نورپرتال